درخصوص پول و چیستی آن نظریات و نگاه‌های مختلفی بین اندیشمندان غربی و اسلامی وجود دارد. در مقاله پول چیست؟ بخش اول تشریح شد که پول در دوره‌های مختلف چه انواعی داشته است. در این بخش به نظریات مختلف درمورد «پول» اشاره خواهد شد.

نظریه پول فلزی

در این نظریه اصالت پول براساس کالا مشخص می‌شود. درواقع پول یا سکه‌ای است که اغلب از جنس فلزی گرانبها همچون طلا و نقره بوده یا رسیدی بود که براساس آن مبادله انجام می‌شده و ارزش آن براساس همان فلزهای طلا و نقره تعیین می‌شد.

اندیشمندان این نظریه، در پاسخ به سوالی درمورد پشتوانه ارزش این پول می‌گویند: «اگر این پول سکه طلا و نقره باشد، ارزش آن به خود طلا و نقره بستگی دارد؛ اگر این پول به شکل رسید در جریان باشد ارزش آن به ارزش ذاتی طلا و نقره وابسته است.»

مهم‌ترین ویژگی این نظریه، ارزش ذاتی و ثابت پول در دهه‌ها و سده‌های مختلف تاریخی است که انسان‌ها بیش از 5000 سال از این روش مبادله‌ای استفاده می‌کردند.

نظریه پول با پشتوانه طلا

در این نظریه پول(اسکناس) به عنوان رسیدی است که در ازای طلا و نقره در اختیار مردم قرار می‌گیرد و منتشرکنندگان پول متعهد هستند که هر زمان مردم رسید خود را نزد آنها بیاورند، طلا و نقره آنها را بازگردانند.

به عنوان مثال دلار یکی از اسکناس‌هایی است که در سال 1944 در پیمان برتون‌وودز براساس طلا ارزش‌گذاری شد. در این معاهده آمریکا متعهد شد به ازای هر یک اونس طلا، 35 دلار اسکناس چاپ کند.

ریال نیز در سال 1308 توسط رضاخان در کشور ایران پایه‌گذاری شد. در آن سال بانک ملی ایران متعهد شد براساس هر یک گرم طلا 7/2 ریال اسکناس منتشر کند.

اما این نوع پول دست دولت را برای تامین هزینه‌های خود و جبران کسری بودجه باز نمی‌گذاشت. به همین خاطر در زمان ریاست جمهوری نیکسون، رابطه طلا و پول برداشته شد و پول تبدیل به اعتبار شد. این تغییر ماهیت پول به دولت کمک می‌کرد در زمان‌های مورد نیاز پول چاپ کند و کسری خود را جبران کند.

نظریه پول دولتی

در این نظریه ارزش پول ذاتی نبوده بلکه براساس قراردادهای اجتماعی مستقل تعیین می‌شود. در این نگاه پول یک مطالبه یا اعتبار یا وعده‌پرداخت است که به وسیله ارتباطات و قراردادهای اجتماعی تعیین می‌شود.

براساس این نظریه پشتوانه پول تولید ناخالص ملی(GDP) یا مالیاتی است که از مردم اخذ می‌شود. بنابراین هرچه میزان اخذ مالیات بیشتر شود و همچنین تولید ناخالص ملی افزایش پیدا کند، قدرت پشتوانه پول بیشتر شده و دولت هم می‌تواند متناسب با این رشد، خلق پول کند.

نظریه قدرت خرید مردم

ازجمله نظریاتی که هم در بین متفکرین غربی مطرح هست و هم اندیشمندان اسلامی ازجمله شهید صدر به آن اذعان می‌کنند، نظریه قدرت خرید است. در این نگاه ارزش پول به میزان قدرت خرید مردم بستگی دارد و «قدرت خرید» جزو ویژگی اصلی و ذاتی پول کاغذی است.

شهید صدر در این زمینه بیان می‌کنند: «پول‌هاي کاغذي اگرچه مال مثلی است اما مثل آن فقط همان کاغذ نیست؛ بلکه هر چیزي است که قیمت حقیقی آن را مجسم و بیان می‌کند». همچنین آیت‌الله شاهرودی نیز تمام هستی و اساس پول را ارزش و توان خرید می‌داند. بنابراین در این نظریه ارزش پول به میزان قدرت خرید مردم بستگی دارد.

اما مشکلی که اینجا وجود دارد، در این نظریه قدرت خرید مردم دچار نوسان می‌شود اما علت این تغییرات مشخص نمی‌شود. درواقع اگرچه در این نظریه قدرت خرید مردم به عنوان ارزش پول مطرح می‌شود ولی علت حقیقی تغییر قدرت خرید بررسی نشده و این مسئله باعث نهادینه‌شدن مسئله «تورم» در روابط اقتصادی می‌شود. به عبارت دیگر این نظریه توان مقابله با تورم را نداشته و صرفا به بررسی ارزش پول در هر دوره زمانی می‌پردازد.

نظریه ارزش اسمی

همانطور که از نام این نظریه پیداست، ارزش پول به ارزش اسمی آن وابسته است. برای مثال 1000 تومان فارغ از تورم و رکود و نقدینگی، در هر دوره‌ای 1000 تومان است و اگر شخصی 1 میلیون قرض گرفت، ملزم به بازگرداندن 1 میلیون تومان است و کاهش قدرت خرید و ارزش پول، ربطی به ارزش اسمی آن ندارد.

ادعای نظریه ارزش اسمی این است که آنچه معیار مبادله قرار می‌گیرد، ارزش اسمی آن کالا و پول است. به باور آنان پول کنونی، اعتباري است و مقوم آن همان ارزش اسمی است که روي اسکناس مکتوب است و پول عبارت است از ارزش مبادله‌اي خود پول.

نقدی که به این نظریه وارد است، نادیده‌انگاشتن کاهش ارزش پول در مبادلات است. آنها به کاهش قدرت خرید مردم توجهی نداشته و همین مسئله باعث بی‌ثباتی ارزش پول در جامعه می‌شود.